(Phần 1) Những ngày tháng 3 năm nay ở Nga kéo dài lê thê với cái rét muộn âm hàng chục độ C và tuyết lạnh vẫn đóng dày hàng mét, chuyện hiếm có từ 50 năm trở lại đây. Thời tiết thì khắc nghiệt, kinh tế cũng liên tục biến động với những chiều hướng bất lợi. Bà con Việt Nam của ta ở các chợ Mátxcơva (Mát) đang kêu trời bởi làm ăn ngày một khó khăn hơn.

Để tìm hiểu công việc làm ăn của bà con, chúng tôi đã có nhiều buổi dạo loanh quanh mấy trung tâm thương mại (TTTM) lớn mà người Việt Nam ta đa phần làm ăn ở đó như Chợ Chim (TTTM Sadovo) - khu chợ chiếm một diện tích mặt bằng khá lớn, rộng hàng mấy chục hécta, nằm sát đường vành đai (MKAD); hay như TTTM Mátxcơva cũng chiếm một diện tích hàng mấy chục hécta thì nằm không xa ga xe điện ngầm Liubliuno mà bà con người Việt Nam gọi tắt là chợ Liu.

 

Chủ hàng nhiều hơn khách hàng ở chợ Chim. Ảnh: Võ Hoài Nam

Đã lâu không trở lại hai nơi này, cảm nhận đầu tiên ập đến là sự lạnh lẽo không phải bởi mùa đông tuyết phủ đầy trời, ngập sân, trắng mái nhà, lẫn vào hàng hóa và bám đầy người - mà là cái lạnh lẽo bởi khách mua hàng thưa thớt vào chợ. Mặc dù dòng xe vẫn bám đuôi nhau, nhưng không còn ken dày như trước đây. Cửa ra vào tòa nhà TTTM bị gió lùa mang theo cái lạnh mỗi khi có người ra vào, mặc dù hai bên cửa đã có lò sưởi ấm thổi vù vù, nhiệt độ ngoài trời là âm 9 độ C. Không gian bên trong chợ tĩnh lặng lắm, đó là cái sự không bình thường với một nơi được gọi là TTTM. Tuy nhiên, dạo một lúc, lại thấy chẳng lạ, bởi vì người bán nhiều hơn người mua thì làm sao mà nhộn nhạo như chợ được. Thoáng nhìn một lượt, chúng tôi nhẩn nha đi dọc hành lang. Hai bên là các dãy hàng bán đủ loại từ áo quần, giày dép, mũ mão, son phấn, vali, túi xách, thắt lưng, kính bút, đồng hồ, thảm… nghĩa là thượng vàng hạ cám có tất tần tật - chợ mà. 

Phần đông người bán hàng là "dân tóc đen" - đen như mun - từ các nước Trung Á thuộc Liên Xô cũ, phải nói họ bán hàng rất "nghề", chứ không như người Việt Nam ta. Về độ ma lanh, láu tôm láu cá thì "dân tóc đen" đứng đầu bảng, thứ nhì về độ khôn ranh mới đến dân Trung Quốc.

Ngoài số đông bán hàng là "dân tóc đen" ra, thì có người Việt Nam, Trung Quốc, Ấn Độ, Ả Rập… Lượng người Nga bán hàng không nhiều, có chăng thì đó là những người nhận việc bán thuê cho dân nhập cư. Tiền thuê bán hàng được trả theo ngày, có khi là 200 hoặc 300 rúp/ngày (gần 32 rúp ăn 1 USD), ngoài ra còn tính % cộng theo sản phẩm bán được, công việc không đến nỗi nặng nhọc nên nhiều người phụ nữ Nga ở đủ các lứa tuổi nhưng phần đông là cỡ 35 đến 40 tuổi, do hoàn cảnh khó khăn, cũng bán thuê để kiếm thêm thu nhập hằng tháng. Sở dĩ có tình trạng này là vì chính quyền bắt buộc chủ quầy phải là người Nga, thế cho nên các ông bà chủ thực sự là dân nhập cư thì đứng phía sau. Mỗi khi có tin nhà chức trách đến kiểm tra thì đột nhiên người bán ở các quầy hàng toán loạn, cứ ào ào như chợ vỡ, rồi bỗng dưng những người đang đứng sau quầy (không phải là người Nga) biến mất, như thể là có phép độn thổ. Đây là một tình trạng phổ biến với các chợ ở Nga bao nhiêu năm qua mà nhà chức trách không tài nào xử lý dứt điểm được. Phải chăng do quản lý kém hay vì "lý do" tế nhị khác?!

Cũng bởi khách hàng ít, nên xem ra người bán hàng ở các TTTM có vẻ như nhàn nhã hơn. Kẻ đọc báo lá cải, lướt cả mạng trên máy tính xách tay, điện thoại… Người tán gẫu, cười đùa, người chơi điện tử nhắn tin trên cái điện thoại đủ kiểu dáng hiện đại có, rẻ tiền có. Kẻ đánh cờ, người cắn hạt dưa tí tách, miệng phun vỏ phì phì; kẻ ngồi tư lự đăm chiêu nét mặt như đưa đám, người chắp tay lững thững hóng hớt ngó quầy hàng xóm xem đang trúng quả hên hay xui xẻo…

Khi chúng tôi hỏi thăm mấy chủ hàng có vẻ đang chú tâm hơn cả đến việc bán hàng, thì câu trả lời nhận được đều giống nhau: Hàng bán không chạy, ngâm tôm ròng rã cả mùa đông. Hàng quần áo ấm mà vẫn ế chỏng gọng trong mùa đông mới là chuyện lạ? 

Anh chị Bùi, Ngân ở chợ Chim (TTTM Sadovo) chuyên gia đánh áo rét có thâm niên từ thời Saliut 3, chợ Vòm hàng chục năm nay, mà còn thở dài thườn thượt: "Bác xem, dân tình bán buôn kiểu này a, không khéo chợ chưa tan mà người đã tự tan". Có vẻ họ nói không sai, bởi nhìn chung quanh chợ thấy vắng hoe. Thông thường chợ chỉ đông vào thứ bảy hoặc chủ nhật và cũng chỉ kéo dài đến độ 3 giờ chiều là chợ bắt đầu quạnh hiu.

Tôi đếm nhẩm lượt khách hàng vào ra chợ không dưới dăm ba chục ông bà Nga, rõ là quá ít so với lượng quầy. Và hình như họ cũng chỉ dạo xem hỏi giá, thử áo quần, chứ chưa hề có ý mua. Cũng có một vài ông bà chủ quầy đếm tiền và cảm ơn khách trong vẻ hài lòng giữa đôi bên. Tuy nhiên, khi nhìn thấy cảnh mấy anh mấy chị nhà ta mời mọc khách hàng Nga mua hàng, mới chạnh lòng làm sao. Quả là kiếm được đồng tiền bát gạo nơi đất khách quê người thật không dễ dàng gì. Vậy mà nhiều người ở quê nhà cứ tưởng sang đây sẽ là miền đất hứa sẽ đổi đời, nào có ai biết bao người đã vỡ mộng - trong khi đó ở bên nhà, nhiều người đang xoay xở bằng mọi cách để du lịch sang Nga, rồi "lẩn" trốn đoàn ra ngoài, ở lại và trực tiếp "chiến đấu" - đúng là trăm nghe không bằng một thấy.

Ở một góc xa xa, mấy người Nga có vẻ như là dân buôn chuyến từ thành phố xa lên lấy hàng đang kéo hàng ốp-tôm (mua sỉ) ra xe ô tô, vậy là chủ quầy có "màu" rồi, cũng mừng cho họ. Nhưng khi tôi nhìn ra bãi đỗ cho các xe tuyến đường dài, thấy mênh mông lạnh lẽo của tuyết trắng giăng kín sân, chợt nhói lòng trước những cái nhìn mỏi từ các chủ hàng trông ngóng khách hàng đến nhường nào…

Tôi hỏi một chị trung niên có dáng mập mạp, vẻ mặt phúc hậu người Nga tên là Ôlia, hiện bán hàng thuê cho một người Việt Nam về tình trạng kinh doanh và thực tế thu nhập, chị nói vẻ buồn buồn, thật tình: "Mùa Đông này tự nhiên hàng kém hơn mọi năm, không hiểu vì sao? Còn thu nhập thì, tôi không nói đâu, bởi chán lắm. Cô chủ Lan, người các anh vừa nói chuyện lúc nãy không bán được hàng cứ rầu rĩ làm tôi cũng buồn theo cô ấy".

Ở chợ Liu (TTTM Mátxcơva) khi hỏi mấy người quen về giá cả thuê quầy, tôi mới giật mình khi biết là mỗi tháng, dù bán được hay không những người thuê quầy (tùy theo vị trí) đều phải nộp đủ không dưới vài trăm ngàn rúp (tương đương cả chục ngàn USD), còn nếu không có thì xin mời trả lại quầy. Chuyện mua đi bán lại quầy hàng ở đây cũng có, nhiều quầy có khi lên giá tới cả trăm ngàn USD. Cùng với nghề thuê bán hàng, ở các TTTM còn có nghề cho thuê quầy. Nhiều chủ người Việt đang có trong tay vài quầy hàng và nghiễm nhiên là các chủ quầy đó rủng rỉnh đút túi hàng chục ngàn USD/tháng. Chỉ khổ cho các chủ thuê quầy để bán, hằng ngày cứ phải đần mặt ra, tính nát óc làm sao thu đủ bù chi hay chi trước đã bù thu sau. Và không biết các khoản bù thu sẽ móc ở đâu ra khi hàng họ cứ ế ẩm như bây giờ? Nhiều lúc chúng tôi vẫn thắc mắc: Bán buôn ế ẩm như vậy nhưng sao bà con ta vẫn cứ phải bám trụ nước Nga bao năm qua? Hỏi ra mới biết, nhiều người trở về nhà thấy còn khó khăn hơn, xoay đủ kiểu mà không làm ăn được, lại "Nga quay" và mỗi lần đi về lại tốn không ít tiền, thế nên lại tiếp tục phải è cổ ra mà "chiến" để trả nợ. 

Thực ra mà nói thì thời hoàng kim đã qua lâu lắm rồi. Bà con Việt Nam tại Nga bây giờ làm ăn cũng chỉ là kiểu "giật gấu vá vai" nên khó mà giàu có như những năm trước. Hàng hóa ế ẩm, giá cả thuê chỗ bán cao - là lý do đủ để khiến nhiều người vỡ mộng. Sống cầm chừng qua ngày là may rồi, chưa nói tới chuyện nhà chức trách thi thoảng "chiếu cố hỏi thăm".

Đã thế, tình trạng các siêu thị của người Nga mọc khá nhiều, hàng hóa mẫu mã phong phú (thậm chí chẳng khác mấy so với ngoài chợ), giá cả cũng không đắt quá, nên lượng người dân đi mua ở các chợ Mát giảm, dẫn đến ế ẩm cũng chẳng có gì là lạ. Còn một lý do nữa mà thiết tưởng không thể không nhắc tới: Đó là người Nga bây giờ cũng ít mặn nồng với các loại hàng do Việt Nam, Trung Quốc… sản xuất. Đặc biệt họ rất sợ hàng may mặc hay đồ chơi trẻ em của Trung Quốc sản xuất mặc dù giá rất rẻ bởi lý do là chất độc nhiều, ảnh hưởng đến sức khỏe. Chính quyền Nga cũng đã khuyến cáo nhiều. Về mặt hàng do các nhà may Việt Nam sản xuất tại Nga thì mẫu mã của ta thành thực mà nhận xét thì chưa đẹp bằng "anh Tàu" mặc dù giá cả phải chăng. Bởi vậy, nhiều chủ hàng bên này nhắn gửi về Việt Nam, rất mong các doanh nghiệp hàng may mặc của ta cần đầu tư chất xám để thiết kế mẫu mã cho phù hợp thị hiếu của người tiêu dùng Nga.

(Phần 2) Trước đây, có nhiều câu chuyện không rõ hư thực thế nào quanh việc một số bà con ở các chợ hay kêu ca phàn nàn là "chợ móm", "chợ đuội", “có bán được gì đâu?…". Có người lại bảo: "Muốn biết móm hay đuội thì cứ hỏi bên dịch vụ chuyển ngân là rõ". Nhưng qua quan sát thực tế, không cần hỏi dịch vụ làm gì cho mất thì giờ, chúng tôi cũng biết bà con đang lo lắng khổ sở thế nào. Tuy đầu nghĩ là thế, nhưng đôi chân lại cứ dẫn đến nơi mấy nhà làm dịch vụ. 

Ở Mátxcơva này, từ những năm 90 thế kỷ trước, loại hình chợ của người Việt Nam như phát súng mở màn góp phần khai cuộc cho nền kinh tế thị trường Nga. Người Việt đã cho "ra lò" rất nhiều trung tâm thương mại như: Đôm 5 cũ, Đôm 5 mới (và 11), Thủy lợi, Saliút (1, 2, 3, 5), rồi Sông Hồng (1, 3), Vôikôp, Xôcôn (1, 2, 3, 4, 5), Tôgi, Asean, chợ 3 nhà ga, Emeral… và điển hình là chợ Vòm - trung tâm thương mại của toàn Liên bang Nga đi vào hoạt động sầm uất. Các loại dịch vụ của người Việt Nam cũng mọc lên nhan nhản như nấm sau mưa với công việc đơn thuần là: Giúp khâu trung gian làm giấy tờ, hộ chiếu, hộ khẩu, khai sinh, visa, chuyển tiền về Việt Nam và ngược lại, bán vé máy bay, đưa người đi khám bệnh, bán thuốc tây, may vá, cắt tóc gội đầu, karaoke, điện thoại (khi chưa có loại máy cầm tay như sau này), hàng khô và hàng tươi sống, bán sách báo, ra các loại báo lá cải phục vụ cộng đồng, chụp ảnh, photo copy, quay phim… Họ đã góp một phần không nhỏ trong việc giúp bà con có điều kiện tranh thủ bán hàng mà vẫn giải quyết tốt điều kiện sinh hoạt thường ngày.

Chúng tôi gặp lại các anh các chị, những người quen cũ - cũng tào phào dăm ba câu xã giao thông lệ, chuyện sức khỏe, làm ăn, thời tiết, chính trị… Và cuối cùng rồi lại khơi khơi cái chuyện bà con làm ăn thất bát. "Đấy, các bác xem, chợ như chùa Bà Đanh thế kia thì ai người ta vào thăm bọn em?". Thực ra thì lác đác cũng có vài người vào gửi dăm ba vé 100 USD hoặc người gửi nhiều thì cũng vài chục tờ đấy. Chưa kể cái đám hỏi làm hộ chiếu, hộ khẩu, visa, giấy mời thăm thân, chụp ảnh…, vậy là mấy ông bà chủ làm dịch vụ kiểu này cũng kiếm nhì nhằng kha khá rồi đấy chứ.

Quả như chúng tôi đã nhận xét, "thời tiết kinh tế" năm nay quá xấu, ảnh hưởng không nhỏ đến các loại hình dịch vụ, bà con ta làm ăn thua lỗ liểng xiểng, khiến nhiều người đứng ngồi không yên. Đã thế, tiền thuê chỗ bán hàng và tiền thuê nhà ở lại tăng cao, nhà chức trách thì gắt gao kiểm soát giấy tờ… Đúng là "tứ bề thọ địch". 

Hiện nay, có một tình trạng xấu trong quan hệ làm ăn rất đáng lo ngại trong cộng đồng người Việt Nam tại chợ Mát (Mátxcơva) là xù (trốn nợ). Đối tượng thời gian qua được nhiều người nhắc đến là trường hợp bà H - mọi người hay gọi là bà "H.D" (D. là tên chồng). Nghe nói bà này bùng của dân buôn bán tại các trung tâm thương mại của ta lên tới hàng… mấy triệu USD. Không rõ con số này liệu có chính xác không bởi hiện tông tích của bà cũng chưa xác định được là đang ở đâu, đã quay về Việt Nam hay sang nước khác?

Thực hư chưa rõ thế nào, nhưng theo dư luận xôn xao ở chợ Mát thì nhiều nạn nhân của bà H. hiện đang rất khổ sở, điêu đứng. Theo chúng tôi được biết: Chuyện đòi nợ cũng sẽ chẳng đi đến đâu, bởi cái cách làm ăn của bà con ta bên này vẫn quen nếp là cứ bằng miệng, kiểu "tin nhau". Thực ra, với những kẻ lừa đảo siêu hạng này, đúng là chỉ có nước "bắc thang lên hỏi ông trời". Bà H. này chuyên về chuyển tiền (làm dịch vụ "đen") lưu thông giữa khách hàng tại chợ Mát từ khá lâu. Nếu thực tế như lời đồn đại thì quả là một sự thiệt hại khá lớn cho bà con. Đã chật vật làm ra tiền, lại còn bị xù. Nhiều người phải vay mượn tiền bạc, thậm chí là phải vay nóng với lãi suất cắt cổ qua các nguồn "tín" (danh từ chỉ người cho vay lãi hoặc chuyển ngân) ở chợ lên tới mười mấy phần trăm một ngày để lấy hàng hóa hoặc để trả thuế, tiền thuê công, quầy bán hàng. Nhưng hầu hết các chợ đều chung tình cảnh chợ móm, chợ đuội… nên các chủ quầy hàng càng méo mặt: Ai cũng đôn đáo tìm chỗ vay mượn, nháo nhác như thể kiến ngồi trên chảo rang!

Còn một kiểu trốn nợ khác cũng bắt đầu "chớm nở" trong cộng đồng, đó là: Tình trạng "vườn không nhà trống". Buổi chiều hôm trước vừa giao hàng "xu-khôi" (nhận hàng trước, trả tiền sau), hàng hóa còn đầy trong quầy, nhưng sáng hôm sau đến nhận tiền thì than ôi, chủ quầy chẳng thấy đâu, mà quầy thì trống trơn. Những chủ hàng có đốt đuốc đi tìm họ khắp cả Mát cũng chẳng ra tăm hơi, cứ như là độn thổ. "Chết thật anh ạ, nó bùng, nó cao chạy xa bay, biết tìm nó ở đâu? Mà kiện với ai?" - Anh Tám ở chợ Liu (Trung tâm thương mại Mátxcơva) khổ sở than vãn. Thêm vào nữa, hiện tượng mất an ninh luôn rình rập người có tiền khi ở chợ về nhà, lúc trên đường… cũng là một mối hiểm nguy tiềm ẩn. Đã có mấy trường hợp người Việt Nam đi trên đường bị bọn khu-li-gan (kẻ cướp) người địa phương trấn lột, có vụ báo chí Nga đã đưa tin, cảnh báo. 

Bên cạnh chuyện xù nợ, cướp…, trong cộng đồng Việt Nam tại Nga lâu nay tồn tại những kẻ chuyên làm công việc mà dân chợ gọi là bẩn thỉu, đó là bọn chuyên làm nghề "chỉ điểm". Chúng trà trộn và tìm hiểu những bà con làm ăn khá, theo dõi từng đường đi nước bước. Khi có thời cơ là thông báo cho đồng bọn (cả đầu gấu phía người địa phương lẫn Việt Nam, thậm chí là cả cảnh sát Nga biến chất) chặn đường và ra tay. Mới đây, lực lượng an ninh Việt Nam phối hợp với cảnh sát nước bạn đã truy tìm, bắt gọn cặp vợ chồng Vinh, Hà Lan vì có hành động lừa đảo và chiếm đoạt tài sản của nhiều bà con Việt Nam tại Nga. Cũng theo nhiều nguồn tin của bà con cho biết, hiện vẫn có một số "chỉ điểm" đang lẩn quất hoạt động. Quả thực là những kẻ bất nhân luôn ẩn náu trong bóng tối, bà con mải làm ăn rất khó để nhận biết chúng, nhất là khi thời kỳ điện thoại cầm tay bùng nổ thì việc phát tín hiệu mang đến tai ương cho người khác chẳng có gì khó khăn với những kẻ bất lương. Về việc này, đại diện các hộ kinh doanh đã kiến nghị với nhà chức trách Việt Nam tại Nga và đã được ghi nhận, hứa sẽ có biện pháp giúp đỡ.

Bên cạnh những tiêu cực đáng lo ngại trên, gần đây tình trạng các trung tâm thương mại, các chợ bị dẹp, bị thu hẹp càng làm cho bà con Việt Nam ta đang làm ăn tại Mát đã khó khăn lại càng thêm lao đao. Mới đây nhất, bà con xôn xao về tin "Chợ km 41" - Bà con ta thường gọi chợ theo cột mốc - sẽ có "vấn đề" (theo nhiều người buôn bán ở Nga lâu năm, có kinh nghiệm thì đây chỉ là kiểu "rung cây dọa khỉ", nhưng nhiều người mới vào nghề rất dễ bị đánh lừa). Vậy là chưa rõ hư thực thế nào, nhiều hộ kinh doanh đã hoang mang thu xếp tìm cách chạy về "Chợ km 19", cách đó không xa.

Còn có biết bao nhiêu nỗi lo nữa, như việc đăng ký hộ khẩu cũng là một vấn đề "toát mồ hôi hột" với bà con ta, khi mà phía chính quyền ngày càng hạn chế cấp phép. Ngoài ra, sắp tới việc kiểm tra cư trú tại nhà dân địa phương cho thuê đối với người nhập cư thường xuyên sẽ ảnh hưởng ít nhiều đến sinh hoạt và công việc làm ăn của các hộ buôn bán người Việt…

Mấy ngày tới trời sẽ ấm dần, tuyết tan, chắc chắn hàng hóa sẽ bán được, bà con chỉ mong sao "ông trời" đoái thương cho bà con kiếm được tí ti để kéo lại vụ mùa trong năm thất bát. Tương lai phía trước hãy còn khó khăn, chưa rõ rồi sẽ ra sao? Nhiều người tặc lưỡi: Thôi thì cứ “nước đến đâu bắc cầu đến đó", đành vậy thôi chứ biết làm sao bây giờ? Và nhiều người vẫn nuôi hy vọng, tin rằng vụ hè, thu tới hàng hóa có khởi sắc lên; giữa năm, cuối năm sẽ khá hơn đầu năm; rồi năm sau sẽ tốt hơn năm nay… Chính vì thế, người Việt bên Nga gọi dân buôn bán ở các trung tâm thương mại là những người sống bằng… niềm tin.